قند به عنوان یکی از مهم‌ترین مواد غذایی و شیرین‌کننده‌ها در فرهنگ و جامعه ایرانی دارای سابقه‌ای طولانی و غنی است. استفاده از قند و شکر نه تنها به عنوان یک نیاز غذایی، بلکه به عنوان یک مولفه فرهنگی و اجتماعی در ایران نقش مهمی ایفا کرده است. در این مقاله به بررسی تاریخچه قند و روند استفاده از آن در ایران، تأثیرات فرهنگی و اجتماعی آن می‌پردازیم.
تاریخچه قند در ایران
قند در ایران تاریخچه‌ای کهن دارد و شواهدی از استفاده از آن به دوران هخامنشی (حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد) بازمی‌گردد. در آن زمان، عسل و شکر به عنوان شیرین‌کننده‌های اصلی استفاده می‌شدند. با پیشرفت‌های علمی و تجاری در دوران اسلامی، خاصیت‌های قند و شکر بیشتر شناخته شد و تولید و مصرف آن رونق بیشتری پیدا کرد
در دوران ساسانیان، کشت نیشکر در مناطقی از خوزستان و سیستان آغاز شد، اما تولید شکر به شکل تبلور یافته هنوز رایج نبود و بیشتر به صورت عصاره و شیره نیشکر استفاده می‌شد. با ورود اسلام به ایران، دانش تولید شکر از هند به جهان اسلام منتقل شد و به تدریج ایران نیز یکی از مراکز مهم تولید شکر در جهان اسلام گردید. شهرهایی مانند اهواز و شوشتر در خوزستان به دلیل حاصلخیزی خاک و دسترسی به آب فراوان، به مراکز اصلی کشت نیشکر و تولید قند تبدیل شدند. در این دوران، شکر نه تنها برای مصرف داخلی بلکه برای صادرات نیز تولید می‌شد و به کشورهای همسایه صادر می‌گردید.
روند تولید و مصرف قند
در دوران صفویه، قند به تدریج در جامعه ایران جا افتاد و کارخانه‌های قندسازی در مناطق مختلف کشور تأسیس گردیدند. با ورود قند به بازارهای داخلی ایران، قیمت آن کاهش یافت و به تدریج به قندی محبوب در میان گروه‌های مختلف اجتماعی تبدیل شد. در اواخر دوره قاجار، قند و شکر به مقدار زیادی در زندگی روزمره مردم جا باز کرد
در دوره صفویه، شاه عباس اول به توسعه صنعت قند سازی اهمیت ویژه‌ای داد. در این دوره، کارگاه‌های قندسازی با فناوری‌های پیشرفته‌تری در شهرهایی مانند اصفهان، کاشان و یزد احداث شدند. قند تولیدی در این کارگاه‌ها از کیفیت بالایی برخوردار بود و در بازارهای داخلی و خارجی محبوبیت یافت. با آغاز دوره قاجار و افزایش روابط تجاری با کشورهای اروپایی، واردات قند و شکر تصفیه شده از روسیه، فرانسه و بلژیک به ایران افزایش یافت. این واردات، رقابت سختی برای تولیدکنندگان داخلی ایجاد کرد و به تدریج باعث تضعیف صنعت قند سازی داخلی شد. با این حال، مصرف قند و شکر در جامعه به شدت افزایش یافت و به یکی از کالاهای اساسی در سبد خانوار ایرانی تبدیل شد. در این دوره، چای نیز به صورت گسترده در ایران رواج یافت و مصرف قند به همراه چای به یک عادت روزانه تبدیل شد. در دوره پهلوی، با هدف خودکفایی و کاهش وابستگی به واردات، کارخانه‌های قند و شکر در نقاط مختلف کشور مانند کرج، ورامین، قزوین و مشهد احداث شدند. این کارخانه‌ها با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن، تولید قند و شکر را به میزان قابل توجهی افزایش دادند. با این وجود، مصرف قند در ایران همواره از تولید پیشی گرفته و واردات همچنان ادامه داشته است.
تأثیرات اجتماعی و اقتصادی
مصرف قند و شکر در ایران با تحولات اجتماعی و اقتصادی نیز همراه بوده است. افزایش مصرف قند در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، به دلیل تغییر سبک زندگی و گسترش شهرنشینی، به طور موازی با افزایش مصرف چای صورت گرفت. این دو ماده به عنوان “زوج خوشبخت” در سفره‌های ایرانی شناخته شدند و به مرور زمان به یکی از نیازهای اساسی مردم تبدیل گشتند.
از جنبه اقتصادی، صنعت قند و شکر در ایران همواره یکی از صنایع مهم و استراتژیک بوده است. احداث کارخانه‌های قند و شکر، ایجاد اشتغال فراوان در بخش کشاورزی (کشت نیشکر و چغندرقند) و صنعت، و همچنین توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل را به همراه داشته است. با این حال، نوسانات قیمت جهانی قند، خشکسالی‌ها و مشکلات مربوط به تأمین مواد اولیه، چالش‌هایی را برای این صنعت به وجود آورده است. در دهه‌های اخیر، با افزایش آگاهی عمومی در مورد سلامت، مصرف بی‌رویه قند و شکر به عنوان یکی از عوامل اصلی بیماری‌هایی نظیر دیابت، چاقی و بیماری‌های قلبی-عروقی مورد انتقاد قرار گرفته است. این نگرانی‌ها باعث شده است که تمایل به استفاده از جایگزین‌های طبیعی قند و شکر مانند خرما، عسل و شیرین‌کننده‌های مصنوعی افزایش یابد. با این حال، قند و شکر همچنان جایگاه خود را در فرهنگ غذایی ایرانی حفظ کرده‌اند.